Tüm insanların fizyolojik özelliklerine, yaşına, cinsiyetine, ırkına, boyuna, kilosuna, ekonomik ve eğitim düzeyine bakılmaksızın herkes için kullanılabilir ürünler, yapı ve çevreleri tasarlanması anlamına gelir. En küçük ölçekten en büyük ölçeğe kadar her alanı kapsayan bu yaklaşım bütün insanların kolaylıkla faydalandığı ve her nesnenin kullanıcının ergonomik özelliklerine uygunluğunu temel alır (Erkovan, 2013).
Evrensel Tasarımın Amacı
- Toplum ve çevre arasında uyum ölçeğini tanımlar,
- İnsan hareketini destekleyen ve kolaylaştıran ürünleri desteklemek,
- Ürünlerin ve çevrenin negatif etkilerini azaltmaya çalışmaktadır.
Evrensel Tasarıma olan ilgi artışının sebebi:
- Özel gereksinimi olan bireylerin sayısındaki artış,
- Yaşlılık oranının artması,
- Yardımcı teknolojilerin yetersizliği
Evrensel Tasarım İlkeleri
1989 yılında Ronald L. Mace tarafından temelleri atılan ve 1996 yılında North Carolina State Üniversitesi’nde Evrensel Tasarım Merkezi’nde (The Center for Universal Design) evrensel tasarım kavramını anlaşılır kılmak ve yol gösterici olmak amacıyla 7 ilke yayınlamıştır. ( Öztürk, 2019). Bunlar; eşitlikçi kullanım ilkesi, kullanımda esneklik ilkesi, basit ve sezgisel kullanım ilkesi, hataya tolerans ilkesi, algılanabilir bilgi ilkesi, düşük fiziksel çaba ilkesi ve o yaklaşma ve kullanım için uygun boyut mekân ilkesi olmak üzere 7 ana başlıkta incelenmektedir. Bu ilkeler aslında tüm tasarımcılar için bir rehber niteliği taşımaktadır.
Eşitlikçi Kullanım İlkesi
Tasarım her kullanıcının ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik eşit imkânlar sağlanmalı ve yaşlı, genç, özel gereksinimi olan bireyler gibi farklı nitelikleri olan kullanıcılar için uygun özelliklerde olmalıdır. Kullanıcılar arasında ayrım yapılmaksızın tüm faktörlerin her gruptan kullanıcıya hitap edebiliyor şekilde tasarlanması gerekmektedir. Herhangi bir kullanıcıyı ayırmaktan kaçınılmalı, mahremiyet, koruma ve güvenlik tüm kullanıcılara eşit olarak sağlanmalı, tasarım tüm kullanıcılar için çekici hale getirilmelidir (Olguntürk,2007)
Farklı beceri ve tercihi olan bireyler için tasarım alternatif kullanım biçimlerine sahip olmalı ve seçme olanağı sağlamalıdır (Sayar, 2017). Ayrıca kullanıcının kişisel yeterliliklerinin farklı özelliklerde de olabileceği düşünülmeli ve bunu tolere edebilecek esneklikte tasarlanmalıdır.
Basit ve Sezgisel Kullanım İlkesi
Tasarım, kullanıcının tecrübesine, becerisine, bilgisine, dil yeteneğine veya mevcut konsantrasyon seviyesine bakmaksızın kolay anlaşılabilir olmalıdır (Kavak,2010)
Tasarımın özellikleri, kullanıcıya gerekli bilgileri doğrudan, etkili ve algılanabilir şekilde iletebilmelidir (Şenel, 2019). Bu amaç kapsamında görsel, işitsel, yazılı, sözel ve dokunsal bilgiye yer verilerek bilgi vurgulanmalı ve verilen bilgi ve arkasının kontrast oluşturması sağlanarak bilginin algılanabilirliği arttırılmalıdır (Hacıhasanoğlu, 2003).
Hataya Tolerans (risk azaltımı) İlkesi
Tasarıma erişilebilirlik sırasında her türlü karşılaşılabilecek tehlike, kaza, hata ve istenmeyen eylemlerin olumsuz sonuçlarını en aza indirmelidir (Mace, 1997).
Düşük Fiziksel Güç Gereksinimi İlkesi
Kullanıcı en az fiziksel çaba ile, fazla efora ihtiyaç duymadan, ergonomik ve rahat bir şekilde ürün ve mekânı kullanabilmelidir (Kavak, 2010).
Yaklaşma ve Kullanım İçin Uygun Boyut Mekân İlkesi
Tasarımda kullanıcının vücut ölçüleri, duruş pozisyonu ve hareketliliği, uzanabilme, elle kullanım ve genel kullanım için uygun boyut ve alan sağlanmış olmalıdır. Tasarımda fiziksel çevrenin ergonomik olmasının en temel verileri olan antropometrik boyutlar dikkate alınmalıdır (Ertaş, 2012).
Evrensel Tasarım Anlayışı Doğrultusunda Düzenlenmiş Kentsel Peyzaj ile İlgili Örnekler
Park içinde yer alan BP Yaya Köprüsü (BP Pedestrian Bridge) parkın doğusunda yer alan diğer (Maggie Daley Park) Milinieum Parkı birbirine bağlamakta ve bu iki park arasından geçen karayolu üzerinden geçerek özellikle tekerlekli sandalyeye kullanan özel gereksinimi olan bireyler için erişilebilir bir yol, ayrıca üzerinden geçtiği karayolunun ürettiği gürültüye karşı bir bariyer oluşturmaktadır. Park bu köprü nedeniyle özellikle içinde yer alan tekerlekli sandalye kullanan bireylerin, çocuk arabası süren, yük taşıyan gibi geçici kısıtlamalar yaşayan ya da yaşlı kullanıcıların erişebilirliğini sağladığı için evrensel tasarım örneklerinden sayılmaktadır.
Kids Together Çocuk Oyun Alanı (Kids Together Playground)
North Carolina’da yer alan park her yaşta ve fiziksel yetenekteki çocuklar için oyun alanları ve sanatsal faaliyetler sunmak adına evrensel tasarım konseptine uygun olarak tasarlanmıştır.
- Altay Öztürk, M. (2019). Kamusal mekân olarak sağlık bilimleri üniversitesi Antalya eğitim ve araştırma hastanesi genel mekanlarının evrensel tasarım prensipleri ışığında incelenmesi (Yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İç Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul
- Erkovan, E. (2013). Evrensel tasarım ilkeleri kapsamında bir kamusal alan olarak Akdeniz Üniversitesi Kampüsü’nün incelenmesi (Yüksek lisans tezi). Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi Anabilim Dalı, İ
- Ertaş, Ş. (2012). Çocuk ve spor ilişkisi üzerine fiziksel biçimlenmeyi etkileyen ergonomik faktörlere dayalı bir model. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
- Hacıhasanoğlu, I. (2003). Evrensel Tasarı Tasarım Kuram Dergisi, s:93-101.
- Kavak, M. (2010). Evrensel tasarım yaklaşımı bağlamında kamusal mekanlar: Harbiye Kongre Vadisi örneği (Yüksek lisans tezi). Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi Anabilim Dalı, İ
- Mace, R. (1997). What is Universal Design, The Center for Universal Design at North Carolina State University. Retrieved Retrieved November, 19
- Olguntürk, N. (2007). Evrensel Tasarım: Tüm Yaşlar, Farklı Yetenekler ve Çeşitli İnsanlık Durumları İçin Tasarım, Dosya 04: Tasarım ve Özgürlük: Engelli İnsanlar ve Herkes İçin Tasarım, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Bülten 46, 10-17.
- Sayar, G., Arat, Y. (2017). İmaj Yapı Tasarımında Evrensel Tasarım İlkelerinin Rolü; Konya Bilim Merkezi Örneğ Mühendislik Bilimleri ve Tasarım Dergisi, 5, 145-155.
- Şenel, (2019). Herkes İçin Mobil Öğrenme: Mobil Uygulamaların Evrensel Tasarım İlkelerine Göre İ Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi 20, s: 73-92
İnternet Kaynakları
- Url 1 https://www.cityofchicago.org/city/en/depts/dca/supp_info/millennium_park.html
- Url 2 http://www.kidstogethercary.org
